Karaoncolus (Karakoncolos) Ayı

Anadolu kültüründen gelip Türk mitolojisine ve halk bilimine giren Karakoncolos, "Kış Cini" adıyla bilinip kışın en soğuk günlerinde ortaya çıkan ve insanlara zarar veren doğaüstü bir yaratıktır. Kışın en soğuk zamanı olan Zemheri ayının ilk 12 gününde sokaklarda dolaşan Karakoncolos, Karakoncul olarak da bilinirken Karakonculu, Karakoncilo, Koncolos gibi isimlerle de anılmaktadır.

25 Aralık - 6 Ocak tarihleri arasında yeraltından çıkıp insanların karşısına çıkan Karakoncul, karşılaştığı her kişiye "adın ne?, nereden geliyorsun?, nereye gidiyorsun?" gibi sorular sorarmış. Eğer cevaplar arasında "Kara" kelimesi geçmiyorsa (Kara Osman, Kara Kafkas Dağı gibi), Karakoncolos kişiye tarakla vurup onu öldürürmüş. Bu sebeple Zemheri dönemi evlerdeki taraklar saklanırken, bu sayede doğaüstü yaratığın yapacağı kötülüklerin önüne geçildiğine inanılmıştır. Özellikle Doğu Karadeniz'de yaygın olarak inanılan Karakoncolos, kapkara ve devasa bir maymun şeklinde olduğundan görünüş itibariyle insanları korkutmuştur. Trabzon'un "Şahinkaya" eski adıyla "Şur Köyü"nde yaygın olarak inanılan Karakoncolos, Yozgat ve çevresinde de görülürken burada Congolos adıyla bilinmekte olup aynı özellikleri taşıdığı görülmektedir. Rize'nin "Hemşin" ilçesinin inancına göre ise Kış Cini Karakoncolos'un kuzey rüzgarları estiği sırada denizden kürek çekerek kayığıyla geldiğine inanılmaktadır. Kış Cini'nin yiyecek yemek bulamadığında küçük çocukları ya da buzağıları yediği bilinirken, halk kimseye zarar vermemesi için canavara yörenin yemeklerini sunmaktadır. Yörenin insanlarına göre Karakoncul insanlarla uğraşmazken kumsalda kumları saymakla kışı geçirirmiş.

Ayı postuna benzeyen bir kürk giyen Karakoncolos Türk mitolojisinin canavarlarından olurken açıkta bırakılan yemeklere tükürmekte ve bu sayede insanları hasta edip öldürmesiyle de tanınmaktadır. Aynı zamanda insanları taklit etme özelliği de olan canavar, böylelikle gece uyuyan kişileri tanıdık sesiyle dışarı çağırıp onları donarak ölüme terk etmektedir. Kimi yerlerde inanışa göre pancar kaynatılıp eşiğe asıldığı takdirde o eve Karakoncolos'un girmeyeceğine inanılmaktadır. Soğuğu ve kışı temsil eden Karakoncul çoğunluğa göre karabasanın cisme bürünmüş hali kabul edilmektedir. Türk kültüründe/ folklorunda önemli bir yere sahip olan Karakoncolos, Anadolu'nun iç kesimlerde daha korkunç bir yaratık olarak insanlarda korku yaratırken kuzey kesimlerde zararsız hatta şakacı olduğu düşünülmektedir. Ayrıca Trabzon'un yılbaşı kutlamalarında da ayı postu giyip, beline çıngırak takan ve yüzünü siyaha boyayan erkekler Karakoncolis'i taklit ederek bir çeşit eğlence de yaratmıştır.

Erbaa'da "Karaoncolus ayı" diye tabir edilen dönemi ilk defa Koçak Köyü'nde bir sohbet sırasında duydum. Buradaki inanış biraz daha farklıydı. İnanışa göre Karoncolus ayında akyel ve karayelin kavgası olurmuş. Akyel galip gelirse kışın geri kalanı ılık geçer eğer ki karayel kazanırsa kışın geri kalanı çok çetin geçermiş. Akyel ve karayel hakkında kesin bir bilgi sahibi olunmamakla birlikte o dönemdeki fırtınalı bir günü anlattığını ifade etmektedirler. Bu fırtınalı gün tahminen karaoncolos fırtınası diye ifade edilen 14 Ocak tarihine denk gelebilir.